Wypalenie zawodowe

Wypalenie zawodowe jest jedną z wielu możliwych reakcji organizmu na chroniczny stres związany z pracą w zawodach, których wspólną cechą jest ciągły kontakt z ludźmi i zaangażowanie emocjonalne w ich problemy. Do nich zalicza się m.in.: pielęgniarki, lekarzy, nauczycieli, terapeutów, pracowników socjalnych i inne osoby zajmujące się szeroko rozumianą pomocą drugiemu człowiekowi.

Wypalenie zawodowe to barwne, obrazowe określenie kojarzące się z brakiem energii, wyczerpaniem się sił, popiołem pozostającym na zgliszczach początkowego, płomiennego zaangażowania się w pracę. Jest to stan wyczerpania jednostki spowodowany nadmiernymi zadaniami stawianymi jej przez fizyczne lub społeczne środowisko pracy.

Istotę wypalenia zawodowego wyjaśnia trójwymiarowa teoria wypalenia Christiny Maslach. Wypalenie zawodowe wg jej definicji to " zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i obniżonego poczucia dokonań osobistych, który może wystąpić u osób pracujących z innymi ludźmi w pewien określony sposób".

• Wyczerpanie emocjonalne - objawia się zniechęceniem do pracy, coraz mniejszym zainteresowaniem sprawami zawodowymi, obniżoną aktywnością, pesymizmem, stałym napięciem psychofizycznym, drażliwością, ale także zmianami somatycznymi - chronicznym zmęczeniem, bólami głowy, bezsennością, zaburzeniami gastrycznymi, częstymi przeziębieniami itp.
• Depersonalizacja - związana jest z obojętnością i dystansowaniem się wobec problemów klienta / pacjenta, powierzchownością, skróceniem czasu i sformalizowaniem kontaktów, cynizmem, obwinianiem innych za niepowodzenia w pracy. Formy depersonalizacji uzależnione są od rodzaju aktywności zawodowej pracownika np. w przypadku nauczycieli będzie ona przebiegała np. na zwracaniu się do uczniów po nazwisku lub numerze z dziennika, stosowaniu wobec nich niewybrednych epitetów; w przypadku lekarzy - na stawianiu szybkiej, mechanicznej diagnozy, traktowaniu pacjentów jako "jednostek chorobowych". Depersonalizacja czyli odczłowieczenie lub jeszcze inaczej uprzedmiotowienie, jest próbą zwiększenia psychicznego dystansu wobec osoby, z którą się pracuje.
• Obniżone poczucie dokonań osobistych- jest tendencją do widzenia własnej pracy w negatywnym świetle. Objawia się to niezadowoleniem z osiągnięć w pracy, przeświadczeniem o braku kompetencji, utratą wiary we własne możliwości, poczuciem niezrozumienia ze strony przełożonych, stopniową utratą zdolności do rozwiązywania pojawiających się problemów i niemożnością przystosowania się do trudnych warunków zawodowych. Przyjmować może ono skrajne formy zachowań agresywnych (np. agresja werbalna), jak i ucieczkowych (absencja w pracy). Zachowania te tworzą samonapędzający się mechanizm.
  

Symptomy - objawy wypalenia zawodowego

• w sferze funkcjonowania fizycznego człowieka - bóle głowy, żołądka, zaburzenia snu, podwyższone ciśnienie, poczucie osłabienia, zmniejszenie się odporności organizmu itp.;
• w sferze funkcjonowania emocjonalnego - zmienność nastrojów, ogólne przygnębienie, poczucie bezradności, obniżenie samooceny, brak wiary w możliwość zmiany trudnej sytuacji itp.;
• w sferze zachowań - absencja w pracy, częste konflikty, obojętność wobec klientów, zmniejszenie się wydajności pracy, złe zarządzanie czasem, wzrost liczby wypadków itp.;

Proces wypalania się - pięć etapów

1. Miesiąc miodowy - okres zauroczenia pracą i pełnej satysfakcji z osiągnięć zawodowych; dominują w nim energia, optymizm i entuzjazm.
2. Przebudzenie - czas, w którym człowiek zauważa, że idylliczna ocena pracy jest nierealistyczna, zaczyna pracować coraz więcej i desperacko stara się, by ten idealistyczny obraz nie uległ zaburzeniu.
3. Szorstkość - realizacja zadań zawodowych wymaga w tym okresie coraz więcej wysiłku, pojawiają się kłopoty w kontaktach społecznych zarówno z kolegami w pracy jak i z klientami.
4. Wypalenie pełnoobjawowe - rozwija się pełne wyczerpanie fizyczne i psychiczne, pojawiają się stany depresyjne, poczucie pustki i samotności, chęć wyzwolenia się, ucieczki z pracy.
5. Odrodzenie się - to okres leczenia "ran" powstałych w wyniku wypalenia zawodowego. W praktyce rozwój wypalenia nie zawsze przebiega zgodnie z teoretycznym modelem zjawiska, poszczególne fazy mogą pojawiać się w różnej kolejności, czasem można zaobserwować rozwój kilku faz wypalenia jednocześnie.

Źródła wypalenia - przyczyny wypalenia

• indywidualne
• interpersonalne
• organizacyjne
  

Czynniki indywidualne

Do cech indywidualnych jednostki sprzyjających wypaleniu zawodowemu zaliczamy: niską samoocenę, niepewność, defensywność, zależność, bierność, poczucie kontroli zewnętrznej, nieracjonalne przekonanie o roli zawodowej, niskie poczucie skuteczności zaradczej, specyficzny typ kontroli polegający na unikaniu sytuacji trudnych, wysoką reaktywność i silną motywację do pracy. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że osoby, które nie wierzą w swoje możliwości, unikają sytuacji trudnych, nie próbują stawić im czoła, są perfekcjonistami, stawiają sobie bardzo wysokie wymagania i często karcą się za to, że nie były w stanie ich spełnić lub traktują swój zawód jako misję wymagającą od nich szczególnego zaangażowania i specjalnych wyrzeczeń - doświadczają w swojej karierze wypalenia zawodowego.

Czynniki interpersonalne

Interpersonalnych źródeł wypalenia zawodowego należy szukać przede wszystkim w relacjach, jakie zachodzą między pracownikiem a klientami instytucji. Wypalenie rozwija się bowiem głównie w tych zawodach, w których wykonywanie obowiązków wiąże się z emocjonalnym zaangażowaniem się w sprawy innych ludzi. Jedną z bardziej obciążających relacji zawodowych jest relacja pomocy, w której jedną ze stron są pracownicy instytucji wspierających, drugą zaś osoby poszukujące pomocy. Dodatkowym obciążeniem jest obowiązek ciągłego kontaktu z osobami w trudnej sytuacji życiowej, koncentracji na tragicznych przeżyciach innych ludzi, stykani się z niezawinionym cierpieniem i przejawami okrucieństwa. Do tych źródeł zaliczyć należy również stresujące sytuacje, które przynoszą kontakty z przełożonymi i współpracownikami są to między innymi: konflikty interpersonalne, rywalizacja, brak wzajemnego zaufania, zaburzona komunikacja, przemoc psychiczna, agresja werbalna, mobbing, zamierzone lub nie zamierzone przyczynianie się pracodawcy do obniżenia poczucia własnej wartości samoskuteczności pracowników, np. kwestionowanie kompetencji czy blokowanie aktywności twórczej swoich podwładnych.

Czynniki organizacyjne

Osoby odpowiedzialne za funkcjonowanie instytucji mają najczęściej sprecyzowaną koncepcję tego, co pracownik powinien robić w ramach przypisanych mu obowiązków i przekazują je w postaci nakazów i zakazów tworzących zbiór oczekiwań wobec pracownika. Bardzo często zakres tych oczekiwań i sposób ich komunikowania stają się źródłem doświadczonego stresu, zwłaszcza gdy pracownik przeciążony jest nadmierną ilością obowiązków, stawiane są mu wymagania, których nie jest w stanie zrealizować w przewidzianym czasie lub przy pomocy pozostawionych mu środków; wymagania stawiane pracownikowi są sprzeczne -np. dwaj zwierzchnicy mają odmienne wyobrażenie o tym, czym powinien zajmować się pracownik.

Oprócz stresorów związanych z rolą zawodową wymienia się także;

• stresory związane ze środowiskiem fizycznym, np. hałas, zatłoczenie, źle dopasowane sprzęty biurowe lub ich brak itp.;
• stresory związane ze sposobem wykonywania pracy np. pośpiech, monotonia, nierytmiczność przebiegu pracy (np. częste spiętrzanie pracy), praca w godzinach wieczornych i nocnych;
• stresory związane z funkcjonowaniem pracownika jako członka organizacji np. odpowiedzialność za rzeczy i ludzi, brak udziału w podejmowaniu decyzji, brak możliwości wypowiadania swojej opinii w - sprawach istotnych dla organizacji;
• stresory związane z jednoczesnym funkcjonowaniem w organizacji i poza nią np. niemożność pogodzenia obowiązków zawodowych z obowiązkami wobec rodziny, przyjaciół lub z rozwojem własnych pozazawodowych zainteresowań;
• styl kierowania niedopasowany do zadań placówki i potrzeb pracowników.
  

Jak sobie radzić z wypaleniem zawodowym?

Istnieją różne sposoby zapobiegania stanowi wypalenia zawodowego i radzenia sobie z już zaistniałym. Bardzo ważne jest podejmowanie pracy zgodne ze zdobytą wiedzą, umiejętnościami i kwalifikacjami, a także intensywny wysiłek w celu rozwijania swojej osobowości, adekwatnej samooceny i obiektywnej rzeczywistości. Konieczne jest także gromadzenie zasobów związanych z radzeniem sobie ze stresem. Dzięki nim sytuacje trudne postrzegane są przez nas jako wyzwanie, a nie jako zagrożenie czy strata. Nie można zapomnieć również o utrzymywaniu bliskich relacji z innymi ludźmi, dzięki czemu możemy w sytuacjach trudnych liczyć na pomoc i wsparcie społeczne.

Aby uniknąć wypalenia w wymiarze psychicznym, powinno się często upewniać czy to co się robi nadal jest ciekawe i czy nadal sprawia przyjemność. Należy pamiętać o tym, że zasoby twojej energii psychicznej są ograniczone - nie należy dopuścić zatem do ich wyładowania.

Jeżeli masz poczucie, że zagraża ci wypalenie lub utraciłeś już zdolność odczuwania przyjemności ze swojej pracy, pomocne mogą być dla ciebie następujące rady:

• poddaj weryfikacji swoje cele i priorytety;
• oceń czy wymagania, które stoją przed tobą, korespondują z twoimi celami;
• przeanalizuj swoje możliwości w zakresie sprostania tym wymaganiom;
• jeżeli odczuwasz nadmiar obowiązków, dokonaj ich redukcji poprzez wycofanie się z pewnych zadań;
• jeżeli kontakty z otaczającymi ludźmi kosztują cię zbyt wiele energii, postaraj się zwiększyć dystans wobec otoczenia. Masz prawo bronić się przed nadmierną ekspansja emocjonalną czy psychiczną;
• usprawnij swoje umiejętności w zakresie radzenia sobie ze stresem;
• upewnij się czy prowadzisz zdrowy styl życia;
• przyznaj sobie prawo do wypoczynku, relaksu, przyjemności.
  

Także w interesie pracodawcy leży zapobieganie pojawianiu się wypalenia zawodowego u pracowników. W repertuarze środków zapobiegawczych, które może stosować są m.in.:

• przykładanie dużej wagi do powierzania pracownikom zadań adekwatnych do ich możliwości i kompetencji,
• udzielanie obiektywnej i konstruktywnej oceny odnośnie pracy zatrudnionych osób,
• stworzenie możliwości uczenia się i rozwoju,
• adekwatne wynagradzanie pracowników,
• kultura organizacyjna, w której cenione są pozytywne relacje interpersonalne,
• trening z zakresu umiejętności interpersonalnych, komunikacji, rozwiązywania konfliktów oraz skutecznych sposobów radzenia sobie ze stresem.
  

Opracowała Ewa Kućmierowska
Edukator Zdrowia WSzZ